Böyle bir soru sormuştum. Yanıt her ikisi. Yelken armalarının tarihinde en büyük sorunlardan biri bu. Terimler kültürden kültüre değişiyor. Fotoğraftaki arma İngilizce konuşulan dünyada, hatta Kuzey Avrupa’nın tamamında brigantin olarak adlandırılırken, Akdeniz dünyasında bazı geleneksel denizcilik kültürlerinde uskuna olarak adlandırılabiliyor. Dolayısıyla her iki yanıt da doğru.
Brigantinde pek sorun çıkmayabilir. Bilenler için evet bu bir brigantin. Ama uskuna deyince iş karışıyor. Çünkü bugün biz uskunayı bu fotoğraftaki gibi biliyoruz. Arka direk ön direkten uzunsa uskuna diyoruz. Oysa Osmanlı’dan bize gelen 1917 tarihli Deniz Sözlüğü’nde uskuna, pruva direği (ön direk) kabasorta (yani kare yelkenlerden oluşuyorsa) ve grandisi (arka direk) sübye (yan yelkenlerden oluşuyorsa) donanım olan yelkenli olarak tanımlanmış.
Aslında uskunayı uskuna yapan sadece arka direğin daha uzun veya öndekiyle eşit olması değildir. Belli bir yerde de olması gerekir. Bu fotoğrafta görüldüğü gibi, yelkenlinin uskuna olması için grandi, yani bu durumda arka direk merkeze epey yakın, merkezin biraz gerisine yerleştirilmelidir. Yoksa arka direğin öndekinden uzun olduğu her durum bir uskuna değildir. Bugün maalesef yanlış olsa da arka direğin uzunluğuna takıldık. O yüzden de uskuna diye garip armalar görüyoruz.
Yukarıdaki fotoğrafta pruva direğindeki kare yelkenlere rağmen bir uskuna var. Çünkü bir kere her iki direk de uskuna direği. İki direkte de sübye donanım var. Yani bumbalarla gizler ve aralarında da randa yelkenler var ve bu yüzden de ana direkler kabasorta direklerinden daha uzun. Gerisinde bir brigantin var. Pruva direği kabasorta, grandisi uskuna direği. İkisi arasındaki fark çok bariz.
Gelelim bizim Osmanlı Deniz Sözlüğü’ndeki uskunaya. Denizcilik terimlerimizin çoğunda olduğu gibi bu da İtalyanca kökenli. Brik, brigantin, gulet, uskuna, bumbarta. Bunların hepsi arma terimleri. Sonradan bir kısmı bizim burada gövde terimlerine dönüşmüş. İtalyanlar daha farklı kullanmış bu terimleri. Kuzey Avrupa’nın brik armasına brigantin demişler.
Kuzey Avrupa ve Amerika’nın brigantini aslında brik ile schooner’ın birleşimi. Fotoğrafta önde bir schooner, arkada bir brigantin var. Ama İtalyanlar schooner’a, yani bizim bugün uskuna dediğimize goletta demişler. Dolayısıyla, brik ile schooner’ın birleşimine de brigantino-goletta demişler. Sonra da bunu kısaca skuna olarak adlandırmışlar.
Yani skuna aslında Kuzey Avrupa ve Amerika’nın brigantini. Bize böyle gelmiş ve biz de iki sessizle başlayan sözcüklerden hoşlanmadığımızdan uskuna/iskuna yapmışız. Epey karışık bir tarih, değil mi? Geçmiş karışık geliyor. Denizcilik tarihi de farklı değil. Bölük pörçük izler kalıyor geride ve mesele o izleri elden geldiğince iyi sürmek. Yoksa geçmişten epey uzak tarihler üretebiliyoruz.
Son kez skunaya bakalım. Yukarıda temsili bir skuna çizimi. Pruva direğinde bir bumba ve üzerinde bir yelken var. Ama randa değil, bir velena. Civadradaki üçgen yelkenlere flok, iki direk arasındakilere velena deniyor (bir önceki foto). Yani bu bumbadaki yelken grandinin (arka direğin) yelkeni. Pruva direğiyle ilişkisi yok. Eğer randa olsaydı, pruva ana direğinin daha uzun olması gerekecekti. Dolayısıyla bu bir schooner, yani günümüz uskunası değil. İzlere çok dikkatli bakmak gerek.
Kayik1934.org - Timuçin Binder
Comments